Yağa göre depolanmaya daha az elverişli olduğundan, bedenimizde aylarca yetecek yağ stoğu olduğu halde, şeker stoğu bir günü bile çıkaramaz. Normalde yakıt olarak yağı tercih ettiğimizden bu pek büyük sorun yaratmaz. Ancak, beynin temelde yalnız şekeri enerji olarak kullanabilmesi, kanda şekerin çok düşmemesi için vücudu pek çok tedbir almaya itmiştir.
Egzersiz sırasında, egzersiz şiddeti arttıkça; vücut daha az yağ, daha çok şeker yakmaya başlar. Vücut buna cevap olarak insülin salgılamasını kısar; tam tersi “insülin karşıtı” denen –glukagon, adrenalin, kortizol, büyüme hormonu- salgısını artırır.
Bu değişikliklerle, karaciğer daha fazla şeker üretir (“glukoneogenez”) ve hem yeni ürettiği, hem de önceden depoladığı şekerden kana şeker yollar (“glikojenoliz”). Şeker daha az kullanılsın diye, yağ depolarından da daha çok yağ kana geçer (“lipoliz”). Böylelikle kan şekeri düşüşü engellenir ve beyin enerjisiz bırakılmaz.
***
Bu normal işleyiş şeker hastalarında bozulur.
Tip 1 dediğimiz, daha çok çocuklarda gördüğümüz, vücudun bağışıklık sisteminin pankreasa saldırısı sonucu insülin üretiminin ciddi ölçüde bozulduğu şeker hastalarında, -hasta dışarıdan yeterli insülin takviyesi almıyorsa-, egzersiz sırasında insülin karşıtı hormonlar çok artar. Öyle ki, kana egzersizle kullanılanın çok üstünde şeker yollanır ve kan şekeri fazlaca yükselir. Hatta bazen, işleme kapasitesinin üstünde salınan yağ asidi yüzünden, “ketoz” dediğimiz durum ortaya çıkar. Bu ciddi seviyelere çıktığında, “ketoasidoz” dediğimiz şeker koması dahi gelişebilir.
Bu yüzden tip 1 şeker hastalığında kan şekeri 250-300 mg’ı aşıyorsa veya kan ya da idrarda keton saptanmışsa, kişinin egzersiz yapmaması gerekir.
***
İnsülin yokluğu veya ciddi eksikliğinin nasıl sorun yaratabildiğini gördük. Tabii ki, çare, ilaç olarak insülinin dışarıdan vücuda zerkidir.
Ancak, dışarıdan insülin vermek de her zaman egzersizi sıkıntısız hale getirmeye yetmeyebilir. Üstelik yeni sıkıntılar doğurması mümkündür.
Yukarıda, egzersiz sırasında, kan şekeri düşüşüne engel olmak için pankreasın insülin salgılamayı kıstığını konuşmuştuk. Biz dışardan vücuda insülin zerk ettiğimizde, -kan şekeri düştüğünde- baskılanması söz konusu olmayacağından, insülin –başta kas ve yağ dokusu olmak üzere- ihtiyaç duyan hücrelere cömertçe şeker girişini uyarır. Bu cömertliğin bedeli, kan şekerinin gereğinden fazla düşmesi (“hipoglisemi”) ve beynin enerji kıtlığı nedeniyle sıkıntıya düşmesi olabilir.
Bu sıkıntı, insüline bağımlı tip 1 şeker hastaları için olduğu kadar, tip 2 dediğimiz, kalıtsal yatkınlıkla –fazla kilo, hareketsizlik, stres gibi-kötü yaşam tarzının sonucu olduğu düşünülen şeker hastalarından ciddi insülin eksikliği gösteren ve bu yüzden insülin kullanan şeker hastaları için de söz konusudur.
Sorunun ortaya çıkışı için zerk ettiğimiz insülinin kandaki varlığı ile egzersizin çakışması gerekir.
Bilindiği gibi, çok farklı insülinler vardır ve bunların tesirlerinin başlangıcı, doruğa çıkması ve tesirinin ortadan kalktığı süreler hayli farklıdır (Bakınız tablo). Tahmin edilebileceği gibi, egzersiz insülinin tesiri geçtiğinde yapılırsa bu sorun yaşanmazken, verilen insülinin tesiri doruktayken kan şekeri düşmesi riski en büyük olacaktır.
Egzersiz sırasında, dışarıdan zerk edilen insülinin, -pankreastan salgılanandan farklı olarak- şeker düştükçe baskılanmamasıyla artan şeker düşmesi riski dışında, düşmeyi kolaylaştıran bir başka faktör daha vardır: Egzersiz vücutta dolaşımı hızlandırmakta ve vücut ısısını artırmaktadır. Bunun sonucu, insülinin zerk edildiği yerden vücuda, her zaman olduğundan daha erken ve daha yoğun dağılmasıdır. Bu kan şeker düşüşünü daha da tetikler. Buna karşılık insülinin zerk edildiği yerden, her zamankinden daha erken ve daha yoğun vücuda dağılması, insülinin tesir süresini kısaltır!
Egzersiz şiddeti arttıkça, şeker yakıt olarak kullanılır. Temel yakıtı şeker olan beyni, enerjisiz bırakmamak için, insülin kısılır, insülin karşıtı hormonlar artar ve karaciğerde daha çok şeker üretilip kana verilir. Ciddi insülin eksikliğinde (kontrolsüz tip 1 şeker hastalığı), egzersiz insülin karşıtı hormonları çok artırıp şekeri fazlaca yükseltir.
Dışardan insülin zerk edilen hastalarda ise olması gereken insülin kısıtlaması gerçekleşmeyeceğinden, dolaşım ve ısı artışının da katkısıyla, egzersiz kan şekerini fazlaca düşürebilir.
Egzersiz insülinin uygulanmasının hemen ardından yapılmışsa ve egzersiz sırasında insülinin zerk edildiği bölge (uyluk, kol, karın…) daha fazla hareket ettirildiyse, kan şekerini etkileme ve kan şeker düşüklüğüne yol açma riski daha da fazladır. Hele bir de enjeksiyon cilt altı yerine yanlışlıkla kasa yapıldıysa bu risk daha da büyür.
Özetle, insülin kullanan hastalarda egzersizin ciddi kan şekeri düşmeleri (hipoglisemi) ile beynin yakıtsız kalma riski vardır. Buna yönelik önlemlerimizi daha sonra konuşacağız.
Sonraki bölüm: İnsülin dışındaki şeker ilaçları ve egzersiz